ایمنی مراکز بهداشتی در ایران | شکاف وضعیت فعلی با وضعیت مطلوب

ایمنی مراکز بهداشتی در ایران را چگونه باید ارزیابی کرد؟ مطالعات انجام شده چه مختصاتی از فاصله شرایط با وضعیت مطلوب به ما می‌دهد.

به گزارش عطنا، مقوله ایمنی و رعایت مختصات آن، اگرچه در یکصده اخیر وارد ادبیات محیط کار در ایران شده اما در کشورمان این موضوع همچنان چالش‌برانگیز است و البته به نظر می‌رسد نوع این چالش‌ها با تغییر وضعیت جمعیت و جامعه در یک دهه اخیر شکل جدی‌تری به خود گرفته است. آمارهای رسمی و غیررسمی نشان می‌دهد به دلیل عدم رعایت و توجه به این مقوله‌ در محیط‌های کار که البته با نص قانونی (ماده 85 قانون کار) مواجه است، همچنان افرادی قربانی حوادث ناشی از محیط کار می‌شوند.

ارزیابی‌های گزارش‌های ملی نشان می‌دهد با وجود تغییر شرایط، به تناسب وضعیت کنونی، سیاست‌گذار هنوز به طور جدی نتوانسته بر چالش‌های ایجاد شده فایق آید. عطنا در گزارش ملی این هفته با این نگاه که خاستگاه مقوله ایمنی کجاست و در ایران با چه چالش‌هایی روبه روست، به بررسی گزارش ملی ارزیابی ایمنی مراکز بهداشتی کشور در برابر بلایا در سال 1392 ه.ش (لینک) می‌پردازد.

مقوله ایمنی در ایران

در ایران نخستین بار بحث ایمنی در سال‌های 1288 و 1303 ه.ش مطرح شد. نخستین واحد آتش‌نشانی در تبریز و دومین آن در پالایش نفت آبادان تأسیس شد. در تهران نخستین واحد آتش‌نشانی در سال 1303 ه.شمسی تأسیس شد. با تأسیس راه‌آهن، ورود هواپیما، ساخت کارخانه‌های سیمان، کبریت، قند، نساجی و در نهایت استخراج نفت ایمنی اهمیت بیشتری پیدا کرد. مقوله ایمنی در نصوص قانونی نیز وارد شد که در ماده 85 قانون کار ایران (مشتمل بر 203 ماده و 160 تبصره در سال 1369 به تصویب نهایی رسید) صراحتاً به اهمیت ایمنی در محیط کار پرداخته شده است.

براساس ماده 85 قانون کار: «برای صیانت نیروی انسانی و منابع مادی کشور رعایت دستورالعمل‌هایی که از طریق شورای عالی حفاظت فنی (‌جهت تامین حفاظت‌فنی) و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (‌جهت جلوگیری از بیماری حرفه‌ای و تامین بهداشت کار و کارگر و محیط کار) تدوین می‌شود، برای‌ همه کارگاه‌ها، کارفرمایان، کارگران و کارآموزان الزامی است.» در تبصره این ماده قانونی آمده است: «‌تبصره - کارگاه‌های خانوادگی نیز مشمول مقررات این فصل بوده و مکلف به رعایت اصول فنی و بهداشت کار  است.»

گزارش ملی ارزیابی ایمنی مراکز بهداشتی کشور

اگرچه سابقه و پشتوانه قانونی نشان می‌دهد سیاست گذار به مقوله ایمنی توجه کرده اما با انتشار برخی گزارش‌های رسمی، به نظر می‌رسد در وضعیت عملیاتی و اجرا، نواقض جدی در این حوزه به چشم می‌خورد. گزارش ملی ارزیابی ایمنی مراکز بهداشتی کشور یکی از این گزارش‌های ملی است که روی این واقعیت صحه می‌گذارد.

سیاست‌گذار در این گزارش در 5 شاخص «آمادگی عملکردی»، «ایمنی غیرسازه‌ای»، «ایمنی سازه‌ای»، «ایمنی کلی»، و «سطح ایمنی مراکز بهداشتی» به بررسی مقوله ایمنی مراکز بهداشتی کشور در برابر بلایا می‌پردازد.

این مطالعه که در سال 1392 انجام شده و البته همچنان می‌تواند مورد ارجاع نهادهای تصمیم‌گیر و تصمیم‌ساز باشد، با وجود اشاره به توانمندی‌ها به ضعف‌های اساسی در این‌باره اشاره دارد. این مطالعه به بررسی و ارزیابی 2715 مراکز بهداشتی از تعداد کل مراکز بهداشتی در کل کشور که 24 هزار عدد هستند، پرداخته است. در طرح مزبور نوع مراکز به مراکز کشوری، مراکز بهداشت شهرستان، مراکز بهداشت شهری، پایگاه بهداشت، مرکز بهداشتی درمانی روستایی و خانه بهداشت در قالب 48 شهر و 46 نوع مخاطره (بلایا) در 46 مورد تقسیم‌بندی شدند.

در مطالعه مزبور، نتایج و ستانده‌ها به صورت فشرده در قالب جداول و نمودارها مورد ارزیابی قرار گرفته است. تدوین‌کنندگان این گزارش با ارزیابی ایمنی مراکز بهداشتی کشور در برابر بلایا، وضعیت نامطلوبی را پیش‌روی ترسیم کرده‌اند. از مهمترین عواملی که مختصات کنونی مراکز بهداشتی را نامطلوب جلوه داده می‌توان به 4 عامل اصلی اشاره کرد:

1. نبود تشکیلات منسجم مدیریت و کاهش خطر بالایا در حوزه بهداشت و استفاده از نیروی سایر گروه‌ها به صورت پاره قوت


2. نبود ردیف بودجه مشخص و کافی


3. دانش پایین حوزه بهداشت در خصوص مبانی علمی مدیریت و کاهش خطر بلایا


4. نبود شاخص‌های مدیریت و کاهش خطر بلایا در سامانه مدیریت اطلاعات نظام سلامت


5. درک خطر پایین؛ این موضوع به چه میزان برای جامعه یا سازمان مهم است؛ موضوع بلایا به صورت گذرا و فقط در زمان وقوع یک حادثه آنهم چنانچه با تلفات بالا همراه باشد، در صدر اخبار قرار می‌گیرد و تا وقوع حادثه بعدی «کاهش خطر بلایا» فراموش می‌شود.

در این میان اما، مهمترین ایرادی که ناظران بیرونی به گزارش‌هایی از این دست وارد می‌آورند این است که آیا این شاخص ها در سامانه مدیریت اطلاعات نظام سلامت تعریف و به طور سالانه اندازه گیری می‌شود؟

نتایج دیگر مطالعات ارزیابی ایمنی مراکز بهداشتی

درباره اینکه آیا در سال‌های بعد از این ارزیابی، تغییری در وضعیت شکل گرفته ایجاد شده، مطالعات مشابهی با همان مختصات تحقیق در سطوح دیگری از جامعه انجام شده است. البته موضوع قابل تأمل اینجاست که نتایج مطالعات در همه موارد نمایانگر این است که تغییرات قابل ملاحظه‌ای در روند کار ایجاد نشده است.

به طور مثال، بررسی نتایج مطالعه ارزیابی ایمنی مراکز خدمات جامع سلامت شهری و روستایی، خانه‌های بهداشت و پایگاه‌های سلامت شهر اصفهان در برابر بلایا و فوریت‌ها در سال 1394 (لینک) مبین آن است که جهت افزایش امتیاز ایمنی، ایمنی عملکردی که شامل جنبه‌های مدیریتی و دارا بودن طرح مقابله با بلایا است، بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد. در پایگاه‌ها و خانه‌های بهداشت، علاوه بر اعمال مدیریت به منظور افزایش ضریب ایمنی، نیاز به بهبود ساختار غیرسازه‌ای نیز هست.

بررسی نتایج ارزيابي خطر مراکز بهداشتي درماني تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکي ايران در ابعاد عملکردي، غيرسازه‌اي و سازه‌اي در سال 94 (لینک) نیز گواه این است که با توجه به نتايج وضعيت فعلي، آمادگي مراکز در برابر بلايا فاصله زيادي با سطح مطلوب دارد. اين وضعيت ناشي از نبود تشکيلات منسجم مديريت خطر بلايا، نبود بودجه کافي و دانش نسبت اين موضوع است. در نتيجه بايد اقدامات مناسبي در بخش مديريت خطر بلايا به ويژه در افزايش درک خطر بلايا در سطح مسوولين و جامعه صورت پذيرد.

در بررسی ارزیابی ایمنی سازه‌ای و غیر سازه‌ای مراکز بهداشتی درمانی استان ایلام در برابر حوادث و بلایا در سال 1395 (لینک) نیز آمده است: با توجه به اینکه سطح ایمنی سازه‌ای و غیرسازه‌ای مراکز بهداشتی درمانی استان ایلام از میانگین کشوری کمتر است، لذا باید ارتقای سطح ایمنی سازه‌ای و به‌خصوص ایمنی غیرسازه‌ای از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی برای مدیران و کارکنان، ارزیابی سالیانه مراکز بهداشتی، و نیز اجرای اصولی ایمنی مراکز که هزینه کمتری نسبت به خسارات ناشی از حوادث و بلایا در مراکز بهداشتی درمانی به عنوان مهمترین سازمان درگیر در هنگام وقوع حوادث و بلایا جهت ارایه خدمات مناسب و ایمن به حادثه دیدگان دارد، در اولویت برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت قرار گیرد.

جمع بندی درباره ایمنی مراکز بهداشتی

بلایا و حوادث غیرمترقبه به عنوان جزء انکارناپذیر و اغلب غیرقابل کنترل در زندگی انسان برجسته بوده و همواره در صورت وقوع، موجب واردآمدن خسارات جانی و مالی فراوان بر جوامع انسانی می‌شود. بَلا همیشه تاثیر چشمگیری بر بهداشت عمومی و رفاه اجتماعی افراد آسیب دیده بر جای می‌گذارد و ارایه به موقع خدمات سلامتی در سوانح و البته بلایا عامل اصلی بقای انسان‌های آسیب دیده است.

با جدی گرفتن مقوله ایمنی در جوامع تا حدودی از افزایش دامنه آثار بلایا گرفته شد، اما همچنان چالش‌ها در این مسیر جدی است. در کشورمان اگر چه در یکصده اخیر تغییرات غیرقابل انکار و بسیار محسوس و شگرفت بوده اما هنوز در نقطه عطف‌ها و بزنگاه‌ها، موانع و چالش‌های جدی در این باره به چشم می‌آید.

به طور کلی اما چالش‌ها در حوزه ایمنی در ساحت ویژگی‌های فردی و یا در سطوح سازمانی خودنمایی می‌کند و البته سهم عمده‌ای از آن نیز به مسایل پیرامون مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست برگردد. نبود مدیریت یکپارچه در حوزه ایمنی، عدم مسئله آموزش و نبود نظارت دقیق و جزبه‌جز، چالش‌ها را سخت، جدی و راهکارها (لینک) را بی‌اثر کرده است.

با وجود توانایی نظام شبکه بهداشت در ایران، تمامی گزارش‌های وزارت بهداشت (لینک) حکایت از این دارد که آمادگی عملکردی و ایمنی مراکز بهداشتی فاصله بسیاری زیادی با سطح مطلوب دارد. وضعیت نامناسب شاخص‌ها نشان می‌دهد که اگر چه موضوع مدیریت بحران مورد توجه سیاست‌گذار است اما به نظر می‌رسد باید بازنگری اساسی در این باره صورت گیرد. نکته مهم همه این ارزیابی‌ها نمایانگر این است که آسیب شناسی این وضعیت باید مقدمه هر گونه طراحی  برنامه‌ و هزینه بودجه (لینک) قرار گیرد.

تهیه و تدوین: سردار خالدی | پژوهشگر علوم اجتماعی